दिगो र सुरक्षित सडकको अपरिहार्यता : चुनौती र समाधानका उपाय
दिगो र उत्थानशील सडक निर्माणको अवधारणा अहिले नेपालमा व्यापक बहसको विषय बनेको छ। सडक पूर्वाधारको सुदृढता, यात्राको सुरक्षित व्यवस्था र वातावरण संरक्षणको सुनिश्चितता गर्दै अर्थतन्त्रको लागत घटाउनका लागि सरकारले आन्तरिक र बाह्य सहयोगमा आधारित विकास मोडेल अपनाएको छ।
यो अवधारणा आवश्यक किन भयो भन्ने कुरा पछिल्लो केही घटनाले उजागर गरेको छ। केही महिनाअघि चितवनको सिमलतालबाट पहिरोले एक यात्रुबाहक बस त्रिशूली नदीमा खसेको थियो। उक्त घटनाको छानबिनमा भरतपुर महानगरले अव्यवस्थित रूपमा पहाड खोतलेर बनाएको सडक नै पहिरोको कारण भएको तथ्य बाहिर आएको थियो। यो एउटा उदाहरण मात्र हो; यस्ता दुर्घटनामा अधिकांश समय चालकको लापरवाही भन्दै घटनालाई सामान्यीकरण गरिन्छ, तर यस्तो मात्रले राज्यको दायित्व पूरा भएको मान्न सकिंदैन।
सडक र यातायातको स्थिति
नेपालका सडकहरूको निर्माणमा दीर्घकालीन दृष्टिकोण अपनाइनु जरुरी छ। अहिले बनेका राजमार्ग, सहरी तथा ग्रामीण सडकहरूले धेरै ठाउँमा आवागमनमा असहजता र यात्रुको सुरक्षामा जोखिम पैदा गरेका छन्। असुरक्षित सडकका कारण यात्रा खर्च, समयको नास, र यातायात दुर्घटनाका घटनाहरू बढेका छन् जसले अर्थतन्त्रलाई प्रतिकूल असर पारिरहेको छ। यी समस्याहरूको दीर्घकालीन समाधानका लागि दिगो र उत्थानशील सडकको अवधारणालाई कार्यान्वयनमा ल्याउनु अपरिहार्य छ।
अव्यवस्थित सडक निर्माणको परिणाम
नेपाली भूगोल अत्यन्तै जटिल छ। यहाँ चुरे र महाभारत जस्ता संवेदनशील भूभागमा समेत सडक निर्माण गर्दा भौगर्भिक अवस्था, पर्यावरणीय जोखिम तथा मापदण्डको ख्याल नगरिएको पाइन्छ। सडक निर्माण गर्दा न त क्षेत्रको उपयुक्तता अध्ययन गरिन्छ, न त सुरक्षाको मापदण्ड पालन गरिन्छ। जथाभावी पहरा र पहाड खोतलेर बनाइएका सडकले पहिरो, बाढी तथा भासिने समस्याहरू निम्त्याइरहेका छन्। जस्तै, नारायणगढ-मुग्लिन सडक निर्माण र विस्तारको काम बारम्बार पहिरो र अन्य प्रकोपका कारण विफल भइरहेको छ। यस सडक खण्डमा गरिएका खर्चहरूले सुरक्षित विकल्प खोज्न सकिने सम्भावनालाई नजरअन्दाज गरिएको छ।
यसका साथै, स्थानीय तहमा डोजर प्रविधि प्रयोग गरेर पहाड खोतल्दै बनाइने विकास निर्माणले ग्रामिण सडकलाई मात्र अव्यवस्थित बनाइरहेको छैन, बल्कि त्यहाँका मानिसहरूको ज्यानलाई जोखिममा पारिरहेको छ। सडक पूर्वाधारको अव्यवस्थित र असुरक्षित संरचनाले गर्दा नेपालमा अनेकौं दुर्घटनामा यात्रुहरूले ज्यान गुमाइरहेका छन्। सरकारले वर्षेनी सडकको लम्बाइ बढेको देखाएर यसको विकासलाई उदाहरणको रूपमा प्रस्तुत गरे तापनि गुणस्तर र सुरक्षामा भने चासो देखाएको पाइँदैन।
राजमार्गको निर्माण र मर्मतमा ध्यान
अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्ड अनुसार राजमार्ग र मुख्य सडकहरूलाई कम्तीमा ७ देखि १० वर्षमा पुनर्निर्माण गर्नुपर्छ। तर, नेपालमा बनेका राजमार्गमा भने खाल्डाखुल्डीहरू टाल्ने कामसमेत व्यवस्थित रूपमा नगरिएको पाइन्छ। राजमार्गमा उचित सङ्केतको अभाव छ, जसले दुर्घटना न्यूनीकरणमा सहयोग पुर्याउन सकेको छैन। राजमार्गमा भएका खाल्डा खुल्डी नै दुर्घटनाको प्रमुख कारण बन्ने गरेका छन्। यस्तोमा दोष चालकमा मात्रै थोपर्ने चलनले सरकारी संयन्त्रको जवाफदेहिता घटाउँदै ल्याएको छ। सरकारी निकायहरूले तोकिएका मापदण्ड अनुसार सडकको मर्मत सम्भार नगर्नु, निर्माणको गुणस्तर कायम नगर्नु, र सुरक्षा पूर्वाधारमा ध्यान नदिनुजस्ता समस्याहरूले सर्वसाधारणको ज्यान जोखिममा पारेको छ।
गुणस्तरहीन सामग्री र भ्रष्टाचार
सडक निर्माणमा गुणस्तरीय सामग्री प्रयोग नगर्नु र सरकारी निकाय तथा ठेकेदारबीचको मिलेमतोले भ्रष्टाचारलाई जन्म दिएको छ। यस्तो गलत परिपाटीले गर्दा गुणस्तरहीन पूर्वाधार निर्माण भइरहेको छ। सार्वजनिक खरीद प्रक्रियामा सबैभन्दा कम मूल्यलाई प्राथमिकता दिने नियमले गर्दा गुणस्तरीय काम गर्नेहरूलाई पछाडि पारिएको छ। कम मूल्यमा ठेक्का लिन प्रतिस्पर्धा गर्नेहरूले लागत घटाउन गुणस्तरमा सम्झौता गर्ने गरेका छन् जसले निर्माणको मजबुती र सुरक्षामा असर गरेको छ। उदाहरणका लागि, निर्माण पूरा नहुँदै सडकहरू भत्किने, पुलहरू भासिने जस्ता समस्याहरू देखिएका छन्।
सडक निर्माणमा पर्यावरण संरक्षणको ख्याल
सडक निर्माण गर्दा भूगोल र पर्यावरणको ख्याल गर्न जरुरी छ। जोखिमयुक्त क्षेत्रमा सडक बनाउँदा वातावरणीय प्रभाव अध्ययन, भौगर्भिक मूल्यांकन गरी उपयुक्त प्रविधि र सामग्रीको प्रयोग हुनुपर्छ। चुरे क्षेत्रको सडक निर्माणले पहिरो, बाढी र भूक्षयका समस्याहरू निम्त्याएको छ। यो क्षेत्रमा हुने विपद् झनै बढाउन सडक निर्माण प्रविधिमा सुधारको आवश्यकता छ। उदाहरणका लागि, पहाडी क्षेत्रमा पुरानो कालोपत्रे सामग्री पुनः प्रयोग गर्न सकिन्छ जसले निर्माण लागत घटाउन सहयोग पुर्याउँछ। वातावरणमैत्री प्रविधि, कम कार्बन उत्सर्जन, र मापदण्डमा आधारित निर्माण कार्यहरूलाई प्राथमिकता दिनाले लामो अवधिमा अर्थतन्त्र र पर्यावरणमा सकारात्मक असर पार्न सकिन्छ।
सडक सुरक्षा र पूर्वाधार
सडक निर्माणमा सबैभन्दा महत्वपूर्ण पक्ष भनेकै सुरक्षाको सुनिश्चितता हो। चालकहरूलाई मात्र दोष थोपरेर सडक सुरक्षा सुनिश्चित गर्न सकिंदैन। निर्माण गरिएको सडकमा दुर्घटनालाई न्यूनीकरण गर्न उचित सङ्केत, राति चल्ने सवारी साधनका लागि सडक बत्ती, र रोड डिभाइडरको व्यवस्थाले दुर्घटनाको जोखिमलाई घटाउन सहयोग पुर्याउन सक्छ। यातायात ऐन तथा कानुनको कार्यान्वयनमा प्रभावकारीता ल्याउने, र घूसखोरी नियन्त्रण गर्ने प्रणालीहरूलाई पनि सबल बनाउनु पर्दछ। यसका साथै, चालक अनुमतिपत्र वितरणमा हुने अनियमितता नियन्त्रण गरी योग्य चालकहरूलाई मात्रै अनुमतिपत्र दिने व्यवस्था गर्न सकिन्छ।
नेपालको जटिल भूगोललाई ध्यानमा राख्दै दिगो र उत्थानशील सडक निर्माणको अवधारणालाई अवलम्बन गर्ने समय आएको छ। वातावरणीय प्रभाव मूल्याङ्कन, भौगर्भिक अवस्था अनुसारको डिजाइन, र उपयुक्त प्रविधिको प्रयोग गरेर मात्रै नेपालमा दुर्घटना न्यूनीकरण, आवागमनको सुगमता र वातावरणीय संरक्षणको लक्ष्य हासिल गर्न सकिन्छ। सरकार, स्थानीय तह र निर्माण व्यवसायीबीचको समन्वय तथा उत्तरदायित्वलाई बढाउँदै दिगो विकासको मोडेल कार्यान्वयन गर्नुपर्ने समय आएको छ। यसले मात्रै सुरक्षित, वातावरणमैत्री र अर्थतन्त्र अनुकूल पूर्वाधारको विकास गर्न मद्दत पुर्याउनेछ।
